(Trang 61)
Yêu cầu cần đạt đối với học sinh:
• Nêu được kĩ thuật, phương pháp tìm và giữ phương hướng trong hoạt động cá nhân;
• Biết tìm và giữ phương hướng của cá nhân trong các điều kiện khác nhau.
MỞ ĐẦU
Trong một lần đi dã ngoại cùng bạn bè, do mải mê ngắm cảnh, Hà đã lạc các bạn trong đoàn từ lâu mà không biết, lúc này trời cũng sắp tối.
Theo em, Hà nên làm gì trong trường hợp này?
Hình 7.1
KHÁM PHÁ
I. TÌM PHƯƠNG HƯỚNG
1. Ý nghĩa
Tìm phương hướng giúp con người xác định được hướng cần đi trong những điều kiện khác nhau.
Trong hoạt động quân sự, tìm phương hướng có ý nghĩa hết sức quan trọng, giúp người chiến sĩ xác định được vị trí chiến đấu, địa hình tác chiến, hướng địch, đường cơ động, điểm đến khi nhận và thực hành nhiệm vụ chiến đấu.
2. Kĩ thuật tìm phương hướng
a) Sử dụng địa bàn, bản đồ
– Sử dụng địa bàn
Trước khi sử dụng phải kiểm tra độ nhạy của kim nam châm bằng cách: lấy một miếng kim loại nhỏ đặt lên đầu bắc kim nam châm trên mặt kính địa bàn, di chuyển miếng kim loại trên mặt kính địa bàn thì thấy kim nam châm dịch chuyển theo, khi bỏ miếng kim loại ra thì kim nam châm trở về vị trí ban đầu, như vậy độ nhạy của kim nam châm tốt. Xoay mặt số địa bàn sao cho số “0” trên mặt số về đúng vạch chuẩn bắc trên vỏ địa bàn (Hình 7.2).
Hình 7.2
(Trang 62)
Đặt địa bàn lên vị trí bằng phẳng. Từ từ xoay địa bàn sao cho đầu bắc kim nam châm chỉ vào đúng số "0" trên mặt số địa bàn hoặc đúng vạch chuẩn trên địa bàn thì dừng lại. Ngắm từ khe ngắm qua đầu ngắm ra ngoài thực địa là hướng bắc (với loại địa bàn có cấu tạo bộ phận đầu ngắm, khe ngắm). Khi biết được hướng bắc sẽ tìm được các hướng khác (Hình 7.3).
– Sử dụng bản đồ
Để xác định phương hướng ngoài thực địa dựa vào bản đồ (khi không có địa bàn, chúng ta phải định hướng bản đồ (xoay bản đồ để hướng bắc của bản đồ trùng với hướng bắc trên thực địa) bằng cách dựa vào địa vật dài thẳng hoặc đường phương hướng giữa hai địa vật.
Hình 7.3
+ Định hướng bản đồ dựa vào địa vật dài thẳng
Chọn một địa vật dài thẳng (đoạn thẳng) ngoài thực địa để quan sát và được thể hiện bằng kí hiệu trên bản đồ như: đoạn đường, bờ sông, suối, mương, đường dây điện, đường ống nước, cạnh tường bao,...
Từ từ xoay bản đồ kết hợp mắt quan sát hướng của địa vật dài thẳng (đoạn thẳng) trên bản đồ sao cho trùng (khi ta đứng trên địa vật) hoặc song song (khi ta đứng ngoài địa vật) với hướng của địa vật dài thẳng đó ngoài thực địa (Hình 7.4).
Địa vật định hướng là đoạn thẳng
Hình 7.4. Định hướng bản đồ dựa vào địa vật dài thẳng
+ Định hướng bản đồ dựa vào đường phương hướng giữa hai địa vật
Chọn hai địa vật ở cự li gần dễ quan sát ngoài thực địa và có kí hiệu trên bản đồ như: nhà độc lập, cây độc lập, điểm cao,... Nối hai địa vật đã chọn trên thực địa bằng đường thẳng tưởng tượng (gọi là đường phương hướng giữa hai địa vật).
Đặt cạnh thước (hoặc que thẳng) qua vị trí chính xác của hai địa vật đã chọn trên bản đồ.
(Trang 63)
Từ từ xoay bản đồ, kết hợp mắt quan sát khi thấy cạnh thước (hoặc que thẳng) sao cho trùng (khi ta đứng trên đường phương hướng) hoặc song song (khi ta đứng ngoài đường phương hướng) với đường phương hướng giữa hai địa vật ngoài thực địa thì dừng lại (Hình 7.5).
Chú ý: Khi định hướng bản đồ phải cố định thước với bản đồ trong quá trình xoay. Đối chiếu bản đồ với thực địa, nếu các kí hiệu trên bản đồ không tương ứng về hướng với địa vật, dáng đất so với ngoài thực địa thì bản đồ bị ngược hướng. Khi đó, ta phải xoay bản đồ 180∘ để hướng của bản đồ trùng với hướng thực địa.
Điểm định hướng là ngôi chùa; Điểm đứng là ngã ba đường
Hình 7.5. Định hướng bản đồ dựa vào đường phương hướng giữa hai địa vật
b) Dựa vào Mặt Trời
Hằng ngày, có thể xác định phương hướng dựa vào vị trí của Mặt Trời ở các thời điểm như sau: Khoảng 6 giờ, Mặt Trời ở hướng đông (Mặt Trời mọc); khoảng 12 giờ, Mặt Trời trên đỉnh đầu và hơi chếch về hướng nam; khoảng 18 giờ Mặt Trời ở hướng tây (Mặt Trời lặn). Ngoài thời gian trên, có thể xác định phương hướng dựa vào Mặt Trời như sau:
| XÁC ĐỊNH PHƯƠNG HƯỚNG DỰA VÀO MẶT TRỜI | |
| Phương pháp | Cách thực hiện |
| Dựa vào Mặt Trời và gậy
Hình 7.6 | Cắm một cây gậy thẳng, vuông góc xuống mặt đất, đỉnh bóng ban đầu của cây gậy đánh dấu là T. Đợi khoảng 15 phút sau, bóng gậy sẽ khác đi. Đỉnh bóng của cây gậy lúc này sẽ đặt là Đ. Nối T với Đ được đoạn thẳng TĐ. Bên T là hướng tây, bên Đ là hướng đông. |
| Dựa vào Mặt Trời và đồng hồ đeo tay
Hình 7.7 | Dùng một que nhỏ cắm vuông góc với mặt đất, que sẽ cho một cái bóng. Đặt đồng hồ sao cho bóng của que trùng lên kim chỉ giờ. Đường phân giác của góc hợp bởi kim chỉ giờ và số 12 sẽ cho hướng nam (N), như vậy hướng đối diện là hướng bắc (B). |
| ? Quan sát hình 7.6, 7.7 và thực hành xác định phương hướng dựa vào Mặt Trời. |
(Trang 64)
c) Dựa vào Mặt Trăng
Vào những ngày đầu tháng âm lịch, Mặt Trăng khuyết về hướng đông và những ngày cuối tháng âm lịch, Mặt Trăng khuyết về hướng tây (Hình 7.8).
Trăng đầu tháng
Tây
Trăng cuối tháng
Đông
Nam
Hình 7.8. Xác định phương hướng dựa vào Mặt Trăng
d) Dựa vào sao
– Dựa vào sao Bắc Cực (Hình 7.9)
Sao Bắc Cực nằm ở gần chính hướng bắc, có vị trí tương đối ổn định, sáng và rõ. Lấy sao Bắc Cực làm chuẩn, kéo một đường thẳng xuống đường chân trời là hướng bắc.
Muốn tìm sao Bắc Cực, trước tiên cần phải tìm chòm sao Đại Hùng tinh (gấu lớn) và chòm sao Tiểu Hùng tinh (gấu nhỏ).
Tiểu Hùng tinh
SAO BẮC CỰC
Hướng bắc
C
A
Đại Hùng tinh
Hình 7.9. Xác định phương hướng dựa vào sao Bắc Cực
Dựa vào nội dung bạn cung cấp, đây là bản gõ lại:
Đại Hùng giống như một cái muỗng to có cán, gồm 7 ngôi sao sáng (hai ngôi dưới cùng gọi là sao A và sao C). Kẻ đường thẳng tưởng tượng qua 2 ngôi sao A và C, khoảng cách gấp 5 lần AC sang phải là sao Bắc Cực.
Tiểu Hùng gồm có 7 ngôi sao, trong đó sao Bắc Cực ở phía dưới cùng (đây là ngôi sao to và rõ nhất trong Tiểu Hùng tinh).
– Dựa vào sao Kim
Sao Kim là một hành tinh gần Trái Đất, đạt độ sáng lớn nhất vào thời điểm hoàng hôn hoặc bình minh. Khi hoàng hôn, thường thấy sao Kim ở hướng tây (sao Hôm), lúc bình minh thường thấy sao Kim ở hướng đông (sao Mai).
| ? Dựa vào hình 7.9, em hãy sử dụng những viên sỏi để xếp hình (hoặc vẽ ra giấy) chòm sao Đại Hùng tinh và Tiểu Hùng tinh. |
e) Dựa vào các yếu tố khác
– Dựa vào đặc điểm của một số thực vật
Dựa vào mật độ rêu mốc: Ở các tầng đá độc lập (Hình 7.10a) và các công trình xây dựng lâu năm, rêu thường mọc ở hướng bắc nhiều hơn các hướng khác.
(Trang 65)
Dựa vào sự phát triển của cây độc lập: Ở cây độc lập, tán lá ở hướng nam thường xanh tốt và phát triển nhanh hơn các hướng khác. Vỏ cây ở hướng bắc thường xù xì và nhiều rêu hơn các hướng khác (Hình 7.10b). Ở những gốc cây bị cưa, vòng tròn lõi cây (vòng tuổi của cây) ở hướng nam rộng hơn hơn hướng bắc (Hình 7.10c).
a. Hướng nam; b. Hướng bắc; c. Hướng nam
Hình 7.10. Xác định phương hướng dựa vào đặc điểm thực vật
Măng tre, mầm chuối thường mọc ở hướng đông nhiều và to hơn các hướng khác (Hình 7.11). Hoa hướng dương thường quay về hướng đông.
Hình 7.11. Xác định phương hướng dựa vào măng tre và mầm chuối
Dựa vào tập tính của một số động vật
Một số loài chim thường bay cao và thành từng đàn về hướng nam vào mùa đông, về hướng bắc vào mùa hè. Một số loài chim, kiến thường xây tổ có cửa quay về hướng nam, phần thành dày của tổ quay về hướng bắc.
– Dựa vào dòng chảy của một số sông lớn ở Việt Nam
Các sông lớn ở khu vực miền Bắc thường bắt nguồn từ hướng tây bắc, chảy về hướng đông nam ra biển. Ở miền Trung, các sông lớn thường bắt nguồn từ hướng tây, chảy về hướng đông ra biển, còn ở khu vực miền Nam, các sông lớn thường bắt nguồn từ hướng tây bắc chảy về hướng đông nam ra biển.
Tuy nhiên, một số sông không chảy theo quy luật trên, như ở miền Bắc có sông Kì Cùng, Bằng Giang chảy theo hướng đông nam – tây bắc; ở vùng Tây Nguyên có sông Sêrêpôk chảy ngược hướng tây sang Campuchia.
(Trang 66)
| ? Em hãy nêu một số cách xác định phương hướng dựa vào đặc điểm thực vật và tập tính của động vật. |
Chú ý: Ngoài phương pháp tìm phương hướng dựa vào địa bàn, các phương pháp khác chỉ mang tính chất tương đối. Do vậy, cần phải kết hợp linh hoạt nhiều phương pháp tìm phương hướng khác nhau.
II. GIỮ PHƯƠNG HƯỚNG
1. Ý nghĩa
Trong cuộc sống, giữ phương hướng giúp con người giữ được hướng di chuyển và đến đúng vị trí cần đến trong những điều kiện khác nhau như: trong rừng, trên biển, khu vực xa lạ,...
Trong hoạt động quân sự, giữ phương hướng giúp người chiến sĩ vận động đúng hướng, đến đúng thời gian, địa điểm và bảo đảm an toàn; làm cơ sở thực hiện nhiệm vụ chiến đấu được nhanh chóng, kịp thời.
2. Cách giữ phương hướng
a) Trước khi di chuyển
Trước khi di chuyển cần phải nắm chắc điểm định đến, cự li, đường và hướng đi từng chặng (nếu phải đi nhiều chặng); đặc điểm, vật chuẩn trên đường đi.
Chuẩn bị đầy đủ, tỉ mỉ mọi thứ cần thiết (địa bàn, bản đồ,...) để xác định và giữ phương hướng được thuận lợi.
b) Quá trình di chuyển
Thường xuyên xác định và nắm chắc phương hướng, địa hình, vật chuẩn, những nơi phát ra ánh sáng, tiếng động để xác định đường, hướng di chuyển chính xác.
Dựa vào các vật chuẩn dễ nhìn thấy (đỉnh núi, cây độc lập,...) và hướng chuẩn để đi đúng hướng; ghi nhớ hoặc đánh dấu những vị trí, hướng đã đi qua, nhất là ở những nơi dễ bị lạc.
Nếu có nhiều người cùng đi, cần phải bám sát người đi trước hoặc theo dõi đường đi, dấu vết, vật đánh dấu chỉ đường của người đi trước để đi theo.
Nếu ở rừng rậm, hãy xác định một đường thẳng tưởng tượng xuyên qua một số vật chuẩn dễ nhận thấy (gốc cây, tảng đá,...) để tới từng điểm chuẩn. Trường hợp sương mù, ban đêm không nhìn thấy vật chuẩn cần dùng địa bàn (nếu có) chiếu hướng đi từng chặng nhỏ; cúi thấp người để dễ quan sát các vật chuẩn.
Khi gặp vật cản (ao, hồ, đầm lầy, khu công nghiệp,...) cần căn cứ vào tình hình để vòng vượt hoặc rẽ góc vuông, rẽ theo hình tam giác cân kết hợp tính cự li (đếm bước chân,...) để vượt qua vật cản.
(Trang 67)
c) Cách xử lí khi bị lạc hướng
Bình tĩnh và xác định lại chính xác vị trí bắt đầu bị lạc hướng, nhớ lại đặc điểm địa hình, địa vật nơi đã đi qua.
Có thể quay lại vị trí bắt đầu bị lạc rồi xác định lại hướng đi hoặc xác định hướng đi tại điểm bị lạc để đi tắt đến đường cũ hay đi thẳng đến nơi cần đến.
Nếu lạc ở trong rừng, cần xác định phương hướng bằng Mặt Trời, hướng gió, sự phát triển của cây độc lập,... và có thể đi theo đường mòn, dòng suối,... để ra khỏi khu vực bị lạc. Ban đêm có thể dựa vào Mặt Trăng và sao hoặc nơi phát ra ánh sáng, tiếng động để xác định phương hướng.
| ? Làm sao để giữ phương hướng trong quá trình di chuyển? Em cần làm gì khi bị lạc hướng? |
Em có biết?
Phương pháp rẽ góc vuông: Nếu rẽ góc vuông sang phải so với hướng vận động, lấy góc đang vận động cộng với 90°.
Nếu rẽ góc vuông sang trái so với hướng đang vận động, lấy góc đang vận động trừ đi 90° (khi góc đang vận động lớn hơn 90°), cộng thêm 270 (khi góc đang vận động nhỏ hơn 90°). Trường hợp góc mới có kết quả lớn hơn 360°, lấy kết quả tính được trừ đi 360°.
Ví dụ: Vận động qua hồ nước (Hình 7.12)
Góc ban đầu 45° rẽ trái + 270° = 315°;
Góc thứ hai 315° rẽ phải + 90° = 405° − 360° = 45°;
Góc thứ ba 45° rẽ phải + 90° = 135°;
Góc thứ tư 135° rẽ trái – 90° = 45°.
Xuất phát B 45° 135° Hồ nước
Hình 7.12. Vượt qua vật cản bằng phương pháp rẽ góc vuông
Phương pháp vòng vượt: Khi vận động gặp vật cản, hãy cố gắng tìm một vật chuẩn (cây độc lập, hòn đá, cột điện...) ở phía trước vật cản trên hướng vận động. Sau đó tìm đường vòng vượt qua vật cản đến đúng vị trí vật chuẩn đó và tiếp tục lấy hướng vận động theo hướng cũ để đi tiếp (Hình 7.13).
Xuất phát B 45° Ao cá
Hình 7.13. Vượt qua vật cản bằng phương pháp vòng vượt
LUYỆN TẬP
1. Có những cách xác định phương hướng nào dựa vào Mặt Trời? Em hãy hướng dẫn mọi người thực hiện một trong những cách xác định phương hướng dựa vào Mặt Trời đó.
2. Buổi tối (khi có sao), em hãy quan sát lên bầu trời và xác định sao Bắc Cực.
3. Em hãy thực hành xác định phương hướng dựa vào các yếu tố tự nhiên (đặc điểm thực vật, tập tính của một số động vật,...) ở xung quanh mình.
VẬN DỤNG
Em hãy xác định phương hướng từng chặng và các vật chuẩn trên quãng đường từ nhà đến trường.
