TIỂU DẪN
Nông Quốc Chấn (1923 - 2002) tên khai sinh là Nông Văn Quỳnh, dân tộc Tày, quê ở huyện Ngân Sơn, tỉnh Bắc Cạn. Từ năm 1942, ông tham gia phong trào Thanh niên cứu quốc ở địa phương và bắt đầu làm thơ bằng tiếng Tày. Trong kháng chiến chống thực dân Pháp, Nông Quốc Chấn hoạt động ở tỉnh, tham gia Tỉnh uỷ tỉnh Bắc Cạn và thơ ông bắt đầu được biết đến rộng rãi. Ông từng là Giám đốc Sở Văn hoá và Chủ tịch Hội Văn nghệ Khu Việt Bắc, Thứ trưởng Bộ Văn hoá – Thông tin, Hiệu trưởng Trường Đại học Văn hóa Hà Nội, Chủ tịch Hội Văn hoá văn nghệ các dân tộc thiểu số Việt Nam. Nông Quốc Chấn được tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học và nghệ thuật năm 2000.
Tác phẩm chính : các tập thơ Việt Bắc đánh giặc (1948), Tiếng ca người Việt Bắc (1959), Đèo gió (1968), Dòng thác (1977), Suối và biển (1984).
Nông Quốc Chấn là một trong những nhà thơ tiêu biểu của các dân tộc thiểu số. Với cách diễn đạt giản dị, tự nhiên, giàu hình ảnh, thơ ông thể hiện những vẻ đẹp và sự đổi thay của cuộc sống, con người miền núi trong cách mạng.
Bài thơ Dọn về làng (nguyên văn bằng tiếng Tày, tác giả tự dịch ra tiếng Việt) được sáng tác năm 1950, sau thắng lợi của chiến dịch Biên giới (còn gọi là chiến dịch Cao – Lạng hay Cao – Bắc – Lạng) cuối năm 1950. Chiến dịch Biên giới của quân và dân ta đã đập tan hệ thống đồn, bốt của quân Pháp trên phòng tuyến biên giới dọc theo đường số Bốn, tiêu diệt nhiều sinh lực địch, giải phóng nhiều vùng rộng lớn thuộc các tỉnh Cao Bằng, Bắc Cạn, Lạng Sơn,...
Bài thơ Dọn về làng được giải thưởng tại Đại hội liên hoan thanh niên, sinh viên thế giới ở Béc-lin (Đức) năm 1951 và được đưa vào tuyển tập Thơ Việt Nam 1945-1956.
*
1. Mẹ ! Cao – Lạng hoàn toàn giải phóng
Tây bị chết bị bắt sống hàng đàn
Vệ quốc quân chiếm lại các đồn
Người đông như kiến, súng đầy như củi
5. Sáng mai về làng, sửa nhà phát cỏ
Cày ruộng vườn, trồng lúa ngô khoai
Mấy tháng năm qua quên tết tháng giêng, quên rằm tháng bảy
Chạy hết núi khe, cay đắng đủ mùi
Nhớ một hôm mịt mù mưa rơi
10. Cơn gió bão trên rừng cây đổ
Cơn sấm sét lún sụp xuống nát cửa
Đường đi lại vắt bám đầy chân.
Súng nổ kìa ! Giặc Tây lại đến lùng
Từng cái lán, nó đốt đi trơ trụi,
15. Nó vét hết áo quần trong túi,
Mẹ địu em chạy tót lên rừng
Lần đi trước, mẹ vẫy con sau lưng
Tay dắt bà, vai đeo đầy tay nải(1)
Bà bị loà mắt không biết lối bước đi.
20. Làm sao bây giờ ? Ta phải chống,
Giặc đã bắt cha con đi, nó đánh
Cha chửi Việt gian, cha đánh lại Tây
Súng liền nổ ngay cùng một loạt
Cha ngã xuống nằm trên mặt đất
(1) Tay nải : túi vải có quai đeo, dùng để đựng đồ mang đi đường.
25. Cha ơi ! Cha không biết nói rồi...
Chúng con còn thơ, ai dạy nuôi
Không ai chống gậy khi bà cụ qua đời !
Mẹ ngồi khóc con cúi đầu cũng khóc
Sợ Tây nghe, mẹ dỗ "nín", con im
30. Lán anh em rải rác không biết nơi tìm
Không ván, không người đưa cha đi chôn cất
Mẹ tháo khăn phủ mặt cho chồng
Con cởi áo liệm thân cho bố,
Mẹ con ẵm cha đi nằm ở chân rừng
35. Máu đầy tay, nước tràn đầy mặt....
Mày sẽ chết ! Thằng giặc Pháp hung tàn
Băm xương thịt mày, tao mới hả!
Hôm nay Cao – Bắc – Lạng cười vang
Dọn lán, rời rừng, người xuống làng
40. Người nói cỏ lay trong rừng rậm
Cuốc đất dọn cỏ mẹ khuyên con
Đường cái kêu vang tiếng ô tô
Trong trường ríu rít tiếng cười con trẻ
Mờ mờ khói bếp bay trên mái nhà lá
45. Từ nay không ngập có lối đi
Hổ không dám đến đẻ con trong vườn chuối
Quả trong vườn không lo tự chín, tự rụng
Ruộng sẽ không thành nơi máu chảy từng vũng
Mặt trời lên ! Sáng rõ rồi mẹ ạ !
50. Con đi bộ đội, mẹ ở lại nhà
Giặc Pháp, Mĩ còn giết người, cướp của trên đất ta
Đuổi hết nó đi, con sẽ về trông mẹ.
Mùa đông, 1950
(Tuyển tập Nông Quốc Chấn,
NXB Văn học, Hà Nội, 1988)
HƯỚNG DẪN ĐỌC THÊM
1. Bài thơ là lời của người con nói với mẹ. Cách phát ngôn trữ tình ấy có tác dụng như thế nào trong việc biểu hiện tình cảm, cảm xúc của nhà thơ ?
2. Ngoài đoạn mở đầu và bốn câu kết thúc, bài thơ có hai phần chính. Hãy nêu nội dung chính của mỗi phần và nhận xét về cách kết cấu của bài thơ.
3. Ở đoạn thơ từ câu 7 đến câu 37, tình cảnh của nhân dân dưới ách giặc Pháp được thể hiện cụ thể và thấm thía trong nỗi đau thương của một gia đình. Phân tích các chi tiết, sự việc được tả và kể trong đoạn thơ để làm rõ tình cảnh ấy.
4. Cảnh quê hương được giải phóng và niềm vui của người dân được thể hiện sinh động như thế nào trong những hình ảnh, chi tiết, giọng điệu của đoạn thơ từ câu 38 đến câu 48 ? Hãy chỉ ra sự đối lập về cảm xúc, hình ảnh, giọng điệu giữa đoạn thơ này với đoạn trước đó.
5. Nếu và nhận xét về bản sắc dân tộc miền núi trong cách xây dựng hình ảnh, sử dụng ngôn ngữ của bài thơ.
